Komisja Wspólna przedstawicieli Rządu i Episkopatu została w obecnym kształcie powołana na mocy art. 4 ust. 1 ustawy z 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego:
Komisja Wspólna przedstawicieli Rządu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i Konferencji Episkopatu Polski, składająca się z ich upoważnionych przedstawicieli, w uzgodnionej liczbie na zasadzie parytetu, zwana dalej Komisją Wspólną, rozpatruje problemy związane z rozwojem stosunków między Państwem i Kościołem oraz sprawy interpretacji niniejszej ustawy i jej wykonywania. Nic więcej na temat Komisji Wspólnej ani jej działania w tej ustawie ani żadnym innym akcie prawnym nie ma.

Komisja nie jest organem ani administracji państwowej, ani administracji kościelnej. I tak naprawdę nikt nie ma możliwości wglądu w jej działania. Komisja wydaje co prawda komunikaty po spotkaniach, ale nie zawsze i najczęściej dość enigmatyczne. O tym, o czym rozmawiano, więcej można dowiedzieć się najwyżej z wypowiedzi udzielanych mediom przez poszczególnych członków komisji. W II kadencji Sejmu poseł SLD Ryszard Zając jako jedyny do tej pory odważył się zapytać o podstawy prawne funkcjonowania Komisji Wspólnej. Dostał odpowiedź od ówczesnego wicepremiera Aleksandra Łuczaka: W założeniu ma ona być miejscem konsultacji i wymiany poglądów, a nie podejmowania decyzji. W założeniu... W praktyce wszystkie pomysły biskupów poruszane na spotkaniach Komisji Wspólnej są urzeczywistniane. Bywało, że komisja zbierała się co dwa miesiące, bywało, że nie miała posiedzenia przez rok, a nawet przez ponad dwa lata. W zależności od potrzeb. Kościoła.

1.

Ustawa o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego z 1989 r. (ta sama, która usankcjonowała powstanie komisji, i która – sic! – obowiązuje do dzisiaj) w art. 18 ust. 1 stanowi: Nauczanie religii, jako wewnętrzna sprawa Kościoła, jest organizowane przez parafie i domy zakonne pod zwierzchnictwem biskupa diecezjalnego. Art. 19 ust. 1: Nauczanie religii dzieci i młodzieży odbywa się w punktach katechetycznych organizowanych w kościołach, kaplicach i budynkach kościelnych, a także w innych pomieszczeniach udostępnionych na ten cel przez osobę uprawnioną do dysponowania pomieszczeniem.

Komisja Wspólna Rządu i Episkopatu spotkała się po raz pierwszy w maju 1990 r. Główny temat spotkania: a może by tak MEN wydało zarządzenie o wprowadzeniu nauczania religii do szkół? Po krótkiej i nieburzliwej – jak wynika z kalendarza zdarzeń – wymianie poglądów słowa komisji stały się ciałem: na mocy instrukcji ministra edukacji narodowej z 30 sierpnia 1990 r. w szkołach pojawiła się religia. Ówczesny Rzecznik Praw Obywatelskich zakwestionował sposób wprowadzenia religii do szkół, ale Trybunał Konstytucyjny oddalił skargę rzecznika i już nikt się więcej nie czepiał. W roku 1992 minister edukacji narodowej wydał rozporządzenie w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach, w którym MEN zobowiązało się do opłacania katechetów świeckich w szkołach publicznych.

2.

Do roku 1994 ok. 10 tysięcy księży uczących religii w szkołach, zgodnie z wcześniejszymi deklaracjami episkopatu, nie pobierało za to pensji. Państwo z budżetu opłacało etaty 16 tysiącom katechetów świeckich. W grudniu 1994 r. Komisja Wspólna po raz pierwszy wymieniła poglądy na temat wynagrodzenia dla księży uczących w szkole religii. Bo skoro katecheci dostają pensję od państwa, to dlaczego nie księża? Rząd się sprzeciwił, bo nie było kasy w budżecie. Sprawa była wałkowana na kolejnych posiedzeniach komisji aż do maja 1996 r. Wówczas to jej przewodniczący abepe Tadeusz Gocłowski mógł z satysfakcją obwieścić: Księża katecheci otrzymają wynagrodzenia za nauczanie religii w szkołach w przyszłym roku budżetowym, czyli od września 1997 r., będą mieli te same prawa i obowiązki, co normalni nauczyciele. Strona kościelna z satysfakcją przyjęła tę decyzję, na którą czekała od sześciu lat, czyli od czasu wprowadzenia religii do szkół.

3.

W lipcu 1993 r. ówczesny minister spraw zagranicznych Krzysztof Skubiszewski i nuncjusz papieski abepe Józef Kowalczyk podpisali konkordat pomiędzy Polską a Watykanem. W grudniu sprawa ratyfikacji konkordatu trafiła pod obrady Komisji Wspólnej Rządu i Episkopatu. Bo – jak można się dowiedzieć z wydanego po posiedzeniu komunikatu – służy to dobru kraju i jego wiarygodności na arenie międzynarodowej. Na ratyfikację Sejmu i podpis prezydenta episkopat musiał jednak czekać niemal 5 lat. Lata 1994–1996 były najbardziej intensywnymi latami spotkań Komisji Wspólnej. Wcześniej ani potem nie spotykano się tak często – co dwa miesiące.

Kościół uzyskał wprowadzenie instytucji małżeństwa konkordatowego, a więc możliwość udzielania małżeństw kanonicznych, które po zgłoszeniu w USC nabierały skutków prawnych, zapis o nauczaniu religii w szkołach i przedszkolach, dotowanie z budżetu państwa Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie i Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Czyli to, co chciał, a co wzbudzało liczne sprzeciwy i dyskusje w komisjach sejmowych.

4.

W kwietniu 1996 r. dwie grupy posłów (głównie z SLD) złożyły dwa projekty ustaw. Pierwszy projekt dotyczył tego, aby to sądy powszechne, a nie rządowo-kościelna Komisja Majątkowa, rozstrzygały roszczenia Kościoła o zwrot majątku odebranego mu w czasach PRL. Drugi dotyczył zniesienia ulg celnych na wyroby akcyzowe i samochody osobowe, które Kościół otrzymywał jako dary z zagranicy. Ówczesna Rada Ministrów zdecydowała o przesłaniu tych projektów pod dyskusję do... Komisji Wspólnej. Komunikat rządowy głosił: Jednostronne wprowadzenie poważnych zmian w obowiązującym prawie naruszyłoby utrwalone sposoby komunikowania się i rozwiązywania problemów w stosunkach Państwa z Kościołami. Dla uściślenia dodajmy, że premierem był Włodzimierz Cimoszewicz. Oba projekty padły, a Komisja Wspólna nigdy nad nimi nie debatowała.

5.

W lutym 2002 r. episkopat zażądał zwołania w trybie pilnym Komisji Wspólnej, która nie obradowała od roku 1999, czasu pielgrzymki papieża. Jaki był powód tego alarmu? Minister pracy Jerzy Hausner ogłosił projekt ustawy o wolontariacie. Wprowadzał on pojęcie „organizacja pożytku publicznego” i zwolnienie takich organizacji z podatków (od osób prawnych, od nieruchomości, od czynności cywilnoprawnych), a także z opłaty skarbowej, sądowej, należności celnych itp. Ustawa przewidywała, że podatnik będzie mógł przekazywać 1 proc. podatku od dochodu na rzecz wybranej organizacji pożytku publicznego. Jeszcze przed spotkaniem komisji w marcu 2002 r. minister Hausner obiecał wszystko, co kościelni chcieli, czyli wpisanie do ustawy jako organizacji pożytku publicznego wszelkich kościelnych instytucji mających w nazwie przymiotnik „charytatywny” czy „społeczny” oraz wszystkich parafii, które też przecież prowadzą działalność charytatywną.

W lutym 2004 r. Komisja Wspólna Rządu i Episkopatu spotkała się, aby biskupi mogli zaakceptować treść poprawki do ustawy o stosunkach państwo–Kościół, dzięki której po wejściu Polski do Unii Europejskiej Kościół zachowa ulgi celne na przedmioty przeznaczone na cele charytatywne, oświatowe i kultu religijnego. Ponieważ poprawka uwzględniała zachowanie kościelnych przywilejów, biskupi ją zaakceptowali.

6.

Komisja Wspólna Rządu i Episkopatu zajmowała się nie tylko sprawami wielkimi, ale też drobniejszymi. Podczas wizyty w Polsce w 1992 r. prezydent Białorusi Stanisław Szuszkiewicz prosił prezydenta Lecha Wałęsę o zwrot budynków monasteru Zwiastowania Najświętszej Marii Panny w Supraślu prawosławnym, którzy w Polsce są w większości Białorusinami. Z tą samą prośbą zwrócił się do Wałęsy ordynariusz prawosławnej diecezji białostocko-gdańskiej. Klasztor ten, będący od 1923 r. w gestii skarbu państwa, ma dla polskich wyznawców prawosławia podobne znaczenie jak dla katolików Jasna Góra. A prawosławni na Białostocczyźnie stanowią 40 proc. mieszkańców. W tym samym czasie Kościół katolicki złożył wniosek o przekazanie klasztoru w ramach rekompensat za majątek utracony po 1945 r. Władze rządowe grzecznie poprosiły o wycofanie wniosku, aby nie wszczynać awantury. Nie dostały odpowiedzi. W marcu 1993 r. zajęła się tym Komisja Wspólna. Skutecznie. Kościół kat. w zamian za wyasygnowane z Urzędu Rady Ministrów 400 mln ówczesnych złotych łaskawie zgodził się wniosek wycofać.

7.

Komisja Wspólna spotkała się w marcu 2006 r. Było to pierwsze spotkanie reprezentacji biskupów z ekipą Jarosława Kaczyńskiego. Biskupi przedstawili swoje oczekiwania: uczniowie muszą wybrać jeden z przedmiotów – religię lub etykę – nie mogą rezygnować z lekcji (do tej pory tak jest, że uczeń mógł wybrać lekcje lub się zwolnić), stopień z religii ma być wliczany do średniej ocen, do szkół ma zostać wprowadzona matura z religii. Kaczor zgodził się w podskokach i bez dyskusji. Sprawę religii na maturze i wliczenia jej do średniej omawiano nie po raz pierwszy. Problem pojawił się już na początku 1997 r., zaraz po „wydyskutowaniu” pensji w szkołach dla księży. Czekał na rozwiązanie zapewne w myśl zasady: nie wszystko od razu, załatwiamy po kolei.

Poza tym na spotkaniu w marcu 2006 r. – co przeszło bez większego echa – biskupi zgłosili jeszcze dwa żądania. Uwzględniania prawa kościelnego w orzecznictwie sądów (sic!). Chodzi o zakładane przez osoby duchowne spółki prawa handlowego i prowadzenie działalności gospodarczej. Jak to ma wyglądać w praktyce, jeszcze na pewno się dowiemy. Drugi postulat to pomoc rządu w uzyskiwaniu funduszów UE przy remontowaniu kościołów.

Te postulaty ma szansę spełnić ekipa Donalda Tuska. Nie ma merytorycznych przeszkód, aby religia znalazła się na liście dodatkowych przedmiotów do wyboru na maturze – oceniła minister edukacji Katarzyna Hall, członek Komisji Wspólnej.

Czy w ogóle można sobie wyobrazić, że hierarchowie kościelni czegoś z rządem Tuska nie załatwią po swojej myśli?

PS Także i my byliśmy przedmiotem obrad Komisji Wspólnej Rządu i Episkopatu. W maju 1996 r. podczas spotkania komisji biskupi „przesłuchiwali” stronę rządową na temat: kto puścił do tygodnika „NIE” poufny list Stolicy Apostolskiej do polskiego MSZ. Ale winnego nie znaleźli.

Waldemar Kuchanny
03/2008